ҚР «Масс-медиа туралы» Заңы

2024 жылғы 19 тамыздан бастап күшіне енеді

Қазақстан Республикасының (ҚР) «Масс-медиа туралы» Заңы «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» және «Телерадио хабарларын тарату туралы» заңдарының негізгі ережелерін біріктіреді, бірақ олардың күшін жояды. Жаңа заң Қазақстанның медиа саласын реттеуге бірқатар маңызды өзгерістер енгізеді.

Негізгі өзгерістер

1. «БАҚ туралы» заңнан «Масс-медиа туралы» заңға.

Бұрын «БАҚ туралы» Заңға баспа басылымдары, телеарналар, радиостанциялар, ақпараттық агенттіктер, соның ішінде интернетте ақпарат таратушылар, сондай-ақ желілік басылымдар кірді, бірақ тек ерікті түрде тіркелгендер ғана. Өйткені заңда оларды міндетті тіркеу қарастырылмаған.

«БАҚ туралы» Заң 25 жыл бұрын, интернет енді пайда бола бастаған кезде қабылданған. Содан бері интернет басылымдары жетекші рөлге ие болды, бірақ тіпті мұндай ұғым заңда болған жоқ (желілік басылымдар деп аталды).

Заңнамалық тұрғыдан «масс-медиа» ұғымы енгізілді. Оған «ескі» БАҚ-пен қатар, интернет-басылымдар да кірді. Интернет-басылымдар – ақпаратты жинау және тарату қызметімен айналысатын интернет-ресурстар. Олар енді МКИ-де міндетті түрде тіркелуі керек. Демек, журналистік ережелерді – «Масс-медиа туралы» заңды сақтауы тиіс.

Алайда, басқа мақсаттары мен міндеттері бар және БАҚ-қа жатпайтын интернет-ресурстар да бар. Бұл ретте олардың өнімдері де таратуға арналған болуы мүмкін (мысалы, тауарларды сататын кез-келген компанияның сайты). Міне, бұқаралық ақпарат құралдары ұғымы БАҚ пен осындай интернет-ресурстарды біріктіреді. Оларды есепке қою қажет емес, бірақ журналистика қағидаларын («Масс-медиа туралы» заң) сақтау керек болады.

Заңда «Өзін-өзі өлтіруді насихаттайтын ақпарат» туралы 11-бап бар, онда өзін-өзі өлтіруді насихаттайтын ақпаратты, өзін-өзі өлтіру тәсілдері мен шақыруларын орналастыруға және таратуға тыйым салынады. Бұл үшін жауапкершілік тек кәсіби БАҚ-қа ғана емес, кез-келген интернет-ресурсқа, тіпті кино әуесқойларының сайтына да жүктеледі.

2. БАҚ-ты жіктеу. БАҚ-ты мемлекеттік және мемлекеттік емес деп бөлу

Мемлекеттік БАҚ: дауыс беретін акциялардың/үлестердің 50%-дан астамы мемлекетке тиесілі (1-бап, 26-тармақ)

Мемлекеттік емес БАҚ: дауыс беретін акциялардың/үлестердің 50%-дан азы мемлекетке тиесілі (1-бап, 27-тармақ)

3. Қаржыландыру. Мемлекеттік тапсырыс орнына – грант

БАҚ бюджетінің кіріс бөлігінің едәуір бөлігі – мемлекеттік ақпараттық тапсырысты (МАТ) алу. Мемлекет БАҚ-тағы ақпараттық саясатты дәл осылай қамтамасыз етті, оның ішінде мемлекеттік емес басылымдарда да.

Енді тәсіл өзгереді (бұл аймақтық деңгейге қатысты емес, тек республикалық деңгейге ғана). МАТ тек мемлекеттік БАҚ үшін қалады, ал мемлекеттік емес БАҚ-қа конкурстық негізде гранттар беріледі.

Мақсаттары: отандық контентті дамыту, ҚР ақпараттық егемендігін нығайту.

Грант түрлері: қысқа мерзімді (1 жылға дейін) және ұзақ мерзімді (1 жылдан 3 жылға дейін)

Басымдықтар: балаларға арналған контент өндірісі, аймақтық баспа басылымдарын дамыту

Квота: мемлекеттік тілдегі гранттардың жалпы жылдық көлемінің кемінде 2/3 бөлігі

Гранттарды беру және іске асыруды бақылау МАМ (Мәдениет және ақпарат министрлігі) анықтайтын тәртіппен бірыңғай медиаплатформада жүзеге асырылады.

Бұның бәрі қалай жұмыс істейтіні біраз уақыттан кейін анықталады. Бұл дәл 2025 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енетін нормалардың бірі.

(1) республикалық және (2) аймақтық деңгейлерде мемлекеттік ақпараттық саясатты жүргізу бойынша МАТ орналастыру бөлігіндегі құқықтық қатынастарға Қазақстан Республикасының мемлекеттік сатып алу туралы заңнамасының қолданылуы жүрмейді.

4. Мемлекеттік ақпараттық саясат мәселелері жөніндегі республикалық комиссия.

Мемлекеттік ақпараттық саясатты жүргізу кезінде қоғамдық мүдделерді есепке алу және қорғау, сондай-ақ халықтың ақпаратқа деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында уәкілетті органда Мемлекеттік ақпараттық саясат мәселелері жөніндегі республикалық комиссия құрылады.

Мемлекеттік ақпараттық саясат мәселелері жөніндегі республикалық комиссияның негізгі функциялары:

1) республикалық деңгейде мемлекеттік ақпараттық саясаттың тақырыптық бағыттарын бекіту;

2) аймақтық деңгейде мемлекеттік ақпараттық саясаттың тақырыптық бағыттарының тізбесін қарау және уәкілетті орган белгілейтін тәртіппен ұсыныстар әзірлеу.

5. Аккредитация қажеттілігі (аккредитация картасы)

Журналистерді аккредиттеу тәртібінде елеулі өзгерістер болады. БАҚ үшін өз өкілдерін ақпарат көздеріне (мемлекеттік органдар және тек олар ғана емес) жеңілдетілген тәртіппен аккредиттеу мүмкіндігі пайда болады. Бұл жағдайда оларға аккредитация картасы беріледі (Заңның 28-бабы).

«Аккредитация картасы уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен бірыңғай медиаплатформа арқылы беріледі» деп нақтыланады.

Және бұрын болмаған тағы бір жаңалық. Заңның 28-баптың 2-тармағында былай делінген:

«Журналист аккредиттелген мемлекеттік органдар және (немесе) ұйымдар оны отырыстар, кеңестер және басқа да іс-шаралар туралы алдын ала хабардар етуге, стенограммалармен, хаттамалармен және өзге де құжаттармен қамтамасыз етуге міндетті».

Шетелдік БАҚ-тың Қазақстанда жұмыс істеуі үшін аккредиттелуі туралы бөлек айту керек. Тікелей тыйым салу белгіленеді (30-баптың 4-тармағы) «шетелдік БАҚ пен шетелдік журналистердің тиісті аккредитациясыз кәсіби журналистік қызметпен айналысуына». Ал СІМ (сырқы істер министрлігі) шетелдік бұқаралық ақпарат құралдары өкілдіктерінің және олардың журналистерінің тізілімін жүргізетін болады.

Мемлекеттік ақпараттық саясатты іске асыратын Бірыңғай медиаплатформа құру көзделген, оның ішінде (1) мемлекеттік емес бұқаралық ақпарат құралдарына гранттар беру, (2) журналистерді мемлекеттік органдар мен ұйымдарға жеңілдетілген аккредиттеу тәртібі арқылы аккредиттеу (аккредитация карталарын беру автоматтандырылған процесі) және басқа да функциялар жүзеге асырылатын болады.

6. Журналистер үшін қосымша құқықтық кепілдіктер белгіленді.

«Журналистің ерекше мәртебесі» ұғымы енгізілді, ол журналистің құқықтары мен бостандықтарын қорғауды, ақпаратты іздеу, сұрату, алу және тарату кезінде кеңейтілген құқықтарды, сондай-ақ «Масс-медиа туралы» Заңда белгіленген өзге де ерекше құқықтарды көздейтін журналист мәртебесін білдіреді.

7. Талап қою мерзімі

«Интернет желісінің жаппай дамуымен журналистер жариялаған ақпарат іс жүзінде мерзімсіз сақталады. Соңғы жылдары журналистер бірнеше жыл бұрынғы жарияланымдарда шындыққа сәйкес келмейтін мәліметтерді теріске шығару туралы талап қоюларға жиі тап болуда», - делінген Заң тұжырымдамасында.

Бұл ретте жеке мүліктік емес құқықтарды қорғау туралы істер бойынша талап қою мерзімі белгілі бір мерзіммен шектелмеген. Ал бұл журналистерді дәлелдемелер ұсыну бөлігінде тәуекелге ұшыратады: егер талап, мысалы, 10 жыл бұрынғы жарияланым бойынша берілсе, олар қалмауы мүмкін.

Мәселе мынада, бұл жағдайда дәлелдеудің басқа тәртібі қолданылады. Егер, мысалы, көршіңіз сізге жер учаскесін тартып алдыңыз деп шағымданса, онда ол талап қою кезінде дәлелдемелер ұсынуы керек. Ал содан кейін сіздің кезегіңіз келеді (дәлелдеу міндеті туралы АПК-нің 72-бабына сәйкес).

Бірақ егер қандай да бір азамат редакциядан шындыққа сәйкес келмейтін және оның, азаматтың, абыройына нұқсан келтіретін ақпаратты теріске шығаруды талап етсе, онда бәрі керісінше. Өз позициясын негіздеу міндеті оған емес, редакцияға жүктеледі. Бұл Заңның 38-бабының 1-тармағынан туындайды:

«Азамат немесе заңды тұлға теріске шығару үшін жүгінген жағдайда, осы БАҚ таратқан мәліметтердің шындыққа сәйкес келетінін дәлелдейтін дәлелдемелері жоқ БАҚ редакциясы оларды сол бұқаралық ақпарат құралында теріске шығаруға міндетті».

Алайда, барлық істер бойынша дәлелдемелерді мерзімсіз сақтау - бұл ақылға қонымды емес. Сондықтан жаңа заңда талап қою мерзімі анықталған: жарияланған күннен бастап бір жыл.

Мерзімдерге қатысты тағы бір мәселе - ұйымдарға журналист сұрауына жауап беруге берілетін уақыт. Ол 7 күннен 5 күнге дейін қысқартылады (Заңның 36-бабының 1-тармағы):

«Сұрауға жауап, егер сұраудың өзінде өзгеше көрсетілмесе, ол келіп түскен күннен бастап бес жұмыс күні ішінде сұраудың нысаны мен тілінде беріледі».

Дегенмен, егер жауап «қосымша зерделеуді және тексеруді» талап етсе, мерзім бір рет тағы 15 күнге ұзартылуы мүмкін.

8. Өзін-өзі реттеу және этика

БАҚ қызметін өзін-өзі реттеу мақсатында заңда қоғамдық-кәсіби кеңестер құру көзделген, олар республикалық, сондай-ақ өңірлік деңгейлерде ұйымдастырылуы мүмкін. Бұл кеңестердің негізгі функциясы - Журналистердің этикалық кодексін әзірлеу.

9. Ұлттық контентті қорғау

Ұлттық телерадио хабарларын тарату мүдделерін қорғау мақсатында мемлекеттік тілдегі отандық теле-, радиобағдарламалардың апталық көлемі 50%-дан 60%-ға дейін ұлғайтылды.

Осыған ұқсас, апталық көлемде отандық телебағдарламалар мен қазақстандық авторлардың (орындаушылардың және отандық радиобағдарламалардың) музыкалық шығармаларының көлемі 2025 жылдан бастап – 55%, 2027 жылдан бастап – 60%-ға дейін ұлғайтылды.

Отандық теле-, радиоарналарда шетелдік теле-, радиобағдарламаларды қайта трансляциялау көлемі 20%-дан 10%-ға дейін төмендетілді.

10. Телерадио хабарларын тарату ұйымдастыру

Қазақстан Республикасында телерадио хабарларын тарату субъектілері телерадиокомпаниялар, телерадио хабарларын тарату операторлары, теле-, радиобағдарламаларды өндірушілер және жеке спутниктік және эфирлік қабылдау құрылғыларын таратушылар болып табылады.

Телерадио хабарларын тарату ұйымдастыру саласындағы жаңалықтар телерадио хабарларын тарату мәселелері жөніндегі комиссияның құрылуы болды.

Телерадио хабарларын тарату мәселелері жөніндегі комиссия - телерадио хабарларын тарату саласындағы қоғамдық мүдделерді есепке алу және қорғау, сондай-ақ халықтың теле-, радиоарналарға деген қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында МАМ айқындайтын тәртіппен құрылатын уәкілетті органның жанындағы консультативтік-кеңесші орган.

Сонымен қатар, спутниктік телерадио хабарларын тарату операторларын субсидиялау тәртібі айқындалды.

Спутниктік телерадио хабарларын тарату операторларының спутниктік қабылдау құрылғыларын іске асыруға жұмсалатын шығындарының бір бөлігін субсидиялаудың мақсаты жеке немесе заңды тұлғаларды отандық спутниктік құрылғыларды сатып алуға ынталандыру болып табылады.

Спутниктік телерадио хабарларын тарату операторларының, ұлттық телерадио хабарларын тарату операторын қоспағанда, спутниктік қабылдау құрылғыларын іске асыруға жұмсалатын шығындарының бір бөлігін субсидиялау уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен бюджет қаражаты есебінен жүзеге асырылады.

11. Бұқаралық ақпарат құралдары туралы Заңды бұзғаны үшін жауапкершілік

Қазақстан Республикасының бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңнамасын бұзғаны үшін жауапкершілік (67-бап)

Қазақстан Республикасының бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңнамасын бұзу Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген жауапкершілікке әкеп соғады.

Азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне немесе ұйымның (мемлекеттік органның, қоғамдық, шығармашылық, ғылыми, діни не өзге де азаматтар мен заңды тұлғалар бірлестігінің) іскерлік беделіне нұқсан келтіретін шындыққа сәйкес келмейтін мәліметтерді тарату, бұқаралық ақпарат құралдарының сотқа ықпал етуі Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жауаптылыққа әкеп соғады.

Сондай-ақ мемлекет басшысы «Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне бұқаралық ақпарат құралдары мәселелері бойынша өзгерістер енгізу туралы» ілеспе заңдарға қол қойды.

451-бап Қазақстан Республикасының бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңнамасын бұзу және 452-бап Қазақстан Республикасының телерадио хабарларын тарату туралы заңнамасын бұзу бір бапқа біріктіріледі, ол келесідей болады:

451-бап. Қазақстан Республикасының масс-медиа туралы заңнамасын бұзу

1. Бұқаралық ақпарат құралы өнімін есепке қоймай не оның шығарылымын (эфирге шығуын) тоқтата тұру немесе тоқтату туралы шешім шығарылғаннан кейін немесе есепке қою туралы куәлікті жарамсыз деп танығаннан кейін тарату -

лауазымды адамдарға – 10 АЕК, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне - 20 АЕК (73 840 теңге), орта кәсіпкерлік субъектілеріне - 50 АЕК (184 600 теңге), ірі кәсіпкерлік субъектілеріне - 300 АЕК (1 107 600 теңге) мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады, бұл ретте бұқаралық ақпарат құралы өнімі тәркіленеді.

2. Меншік иесі ауысқан немесе оның атауы, атауы, тілі, тарату аумағы, негізгі тақырыптық бағыты және шығу мерзімділігі өзгерген, сондай-ақ теле-, радиоарнаның ұйымдық-құқықтық нысаны өзгерген жағдайларда қайта есепке қоймай бұқаралық ақпарат құралы өнімін өндіру, дайындау, көбейту және (немесе) тарату -

лауазымды адамдарға - 40 АЕК (147 680 теңге), шағын кәсіпкерлік субъектілеріне – 100 АЕК (369 200 теңге), орта кәсіпкерлік субъектілеріне - 200 АЕК (738 400 теңге), ірі кәсіпкерлік субъектілеріне - 1000 АЕК (3 692 000 теңге) мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады, бұл ретте бұқаралық ақпарат құралының шығарылымы (эфирге шығуы) үш айға дейінгі мерзімге тоқтатыла тұрады.

4. Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген талаптарды бұза отырып, масс-медиада ДЕРБЕС ЖӘНЕ БИОМЕТРИЯЛЫҚ ДЕРЕКТЕРДІ, құқыққа қарсы іс-әрекеттер (әрекетсіздік) нәтижесінде зардап шеккен кәмелетке толмаған адамның жеке басын анықтауға мүмкіндік беретін өзге де ақпаратты, сондай-ақ әкімшілік және (немесе) қылмыстық құқық бұзушылық жасады деп күдік келтірілген және (немесе) айыпталған адамның жеке басын анықтауға мүмкіндік беретін ақпаратты, ауыр және (немесе) аса ауыр қылмыстар жасауда кінәлі деп сот таныған кәмелетке толмағандарды қоспағанда, олардың ата-аналары мен өзге де заңды өкілдері туралы ақпаратты қоса алғанда, ақпаратты тарату -

жеке тұлғаларға - 5 АЕК (18 460 теңге), лауазымды адамдарға, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне немесе коммерциялық емес ұйымдарға - 25 АЕК (92 300 теңге), орта кәсіпкерлік субъектілеріне - 50 АЕК (184 600 теңге), ірі кәсіпкерлік субъектілеріне - 100 АЕК (369 200 теңге) мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады.

Телерадиокомпаниялардың Қазақстан Республикасының бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңнамасын:

1) отандық теле-, радиоарналардың белгіленген нормадан аз пайызда отандық теле-, радиобағдарламаларды таратуы;

2) телеарнада жаңалықтар сипатындағы телебағдарламаларды сурдоаударма немесе субтитр түріндегі аударманы қамтамасыз етпей тарату;

3) телеарнада коммерциялық жарнама сипатындағы, кадр алаңының жиырма бес пайызынан асатын және телебағдарламалардағы мәтіндік немесе ақпараттық материалды бұзатын қосымша ақпаратты тарату;

4) теле-, радиоарналардың теле-, радиобағдарламаларды телерадио хабарларын тарату операторларының желілеріне техникалық құралдарды қосу қағидаларына, телерадио хабарларын тарату жүйелерін техникалық пайдалану және телерадио хабарларын таратудың ұлттық стандарттарының талаптарына, сондай-ақ телерадио хабарларын таратудың техникалық сапа параметрлеріне сәйкес беру сапасын қамтамасыз етпеуі түрінде жасаған бұзушылығы -

лауазымды адамдарға - 50 АЕК (184 600 теңге), шағын кәсіпкерлік субъектілеріне немесе коммерциялық емес ұйымдарға - 100 АЕК (369 200 теңге), орта кәсіпкерлік субъектілеріне - жүз елу АЕК (553 800 теңге), ірі кәсіпкерлік субъектілеріне - 300 АЕК

(1 107 600 теңге) мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады.

Қорытындылай келе, баптардың мазмұны және оларды бұзғаны үшін жауапкершілік өзгерген жоқ, «бұқаралық ақпарат құралдары», «бұқаралық ақпарат құралдарына» деген сөздер «бұқаралық ақпарат құралдары» деген сөзбен ауыстырылды.

12. Бұқаралық ақпарат құралдары шындыққа сәйкес келмейтін мәліметтерді таратқаны үшін жауапкершіліктен босатылатын жағдайлар (68-бап)

Бұқаралық ақпарат құралы, сондай-ақ оның бас редакторы (редакторы), журналисі, егер олар:

1) ресми хабарламаларда болса;

2) бұқаралық ақпарат құралының журналистік сұрау салуына берілген жауапта болса немесе бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара іс-қимыл жасау жөніндегі уәкілетті адамның (бөлімшенің) материалдарынан алынса;

!!! МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАР МЕН ҰЙЫМДАРДЫҢ УӘКІЛЕТТІ ӨКІЛДЕРІНЕН АЛЫНҒАН ЖАУАПТАРДЫҢ КӨШІРМЕЛЕРІН САҚТАУ ҚАЖЕТ !!!

3) жарнама берушілерден және жарнама өндірушілерден алынса, шындыққа сәйкес келмейтін мәліметтерді таратқаны үшін жауапкершілік көтермейді.

Меню